पाण्डव शर्मा
विकास भनेको कुनै देश, समाज वा क्षेत्रको आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक र भौतिक अवस्थामा भएको सकारात्मक परिवर्तन वा प्रगति हो । मानव सभ्यताको उदयसँगै हामी निरन्तर विकासमा लागिरहेका छाैं । विकास सधै सकारात्मक ढंगकाे नहुन पनि सक्छ र एउटै गतिमा नहुन पनि सक्छ । हजाराैं वर्षसम्म विकासकाे गति अत्यन्तै धिमा ढंगले अगाडि बढ्याे । तर, पछिल्ला केही शताब्दी रहरूमा मानव जगतले विकासमा निकै ठूलाे फड्काे मारेकाे छ ।
विकासले साधारणतया जनताको जीवनस्तर सुधार गर्ने, आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्ने, आर्थिक समृद्धि हासिल गर्ने र समग्रमा समाजको कल्याण बढाउने भनेर हामीले बुझ्न सक्छाैं ।
विकासमा शिक्षा, स्वास्थ्य, भौतिक पूर्वाधार, प्राविधिक सक्षमता, आर्थिक वृद्धि, सामाजिक समानता र वातावरणीय सन्तुलनजस्ता विविध पक्षहरूको समन्वय गरिन्छ । यसले व्यक्तिहरूको व्यक्तिगत क्षमता र समाजको सामूहिक क्षमतामा वृद्धि गर्दै उनीहरूको जीवनमा गुणात्मक परिवर्तन ल्याउँछ । विकासलाई सामाजिक न्याय, आर्थिक अवसर, वातावरणीय सन्तुलन र राजनीतिक स्थिरता कुराहरूलाई पनि हामीले बुझ्न सक्छाैं ।
दक्षिण एशियाकै दोस्रो ठूलो उपत्यका मानिने दाङ, साविक राप्ती अञ्चलको प्रमुख केन्द्र हो । यो लेखमा दाङको विकासका प्रमुख आधारहरू, यसका चुनौतीहरू र भविष्यका सम्भावनाहरूको विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ ।
शैक्षिक क्षेत्रको विकास
दाङले पछिल्लो दशकमा शैक्षिक क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ । राप्ती स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानले एमडी (डॉक्टर अफ मेडिसिन) को पढाइ सुरू गरेको छ । जसले स्वास्थ्य क्षेत्रमा दक्ष जनशक्ति उत्पादनको नयाँ ढोका खोलेको छ । साथै, एमविविएस (बैचलर अफ मेडिसिन एन्ड बैचलर अफ सर्जरी) को पढाइका लागि अन्तिम तयारी हुँदैछ । यो विकासले दाङलाई चिकित्सा शिक्षाको केन्द्रको रूपमा उभ्याउँदैछ ।
साथै घोराहीमा इञ्जिनियरिङ कलेज खुलेको छ, जसले इञ्जिनियरिङ क्षेत्रमा नयाँ आयाम थपेको छ । सहिद कृष्ण सेन इच्छुक बहुप्राविधिक शिक्षालय घोराही र तुलसीपुर बहुप्राविधिक शिक्षालयमा विभिन्न प्राविधिक विषयहरूको पढाइ भइरहेका छन् । मेट्रो कलेजमा कानुनको पढाइ सञ्चालनमा आएको छ । यससँगै, निजी कलेजहरूले इञ्जिनियरिङ, आईटी र आधुनिक व्यवस्थापनका विषयहरूमा शिक्षादीक्षा दिइरहेका छन् । यी शैक्षिक विकासले दाङलाई शैक्षिक हबको रूपमा परिचित गराउने आधार तयार गर्दैछन् । दाङले शैक्षिक क्षेत्रमा नयाँ सम्भावनाहरू सिर्जना गरेको छ । यस जिल्लामा रहेको शैक्षिक संस्थानहरूले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्ने क्षमता बढाएको छ । विदेशी विद्यार्थीहरूलाई पनि आकर्षित गर्ने सम्भावना दाङमा रहेको शैक्षिक पूर्वाधारले देखाएको छ । दाङमा उच्च शिक्षाको स्तरीयता बढाउन प्राविधिक र आधुनिक विषयहरूको पढाइमा विशेष ध्यान दिइनुपर्ने आवश्यकता छ । शैक्षिक विकासलाई दाङको आर्थिक र सामाजिक विकाससँग जोड्न सकेमा यसले ठूलो फड्को मार्न सक्छ ।
कृषि क्षेत्रको सम्भावना
दाङको आर्थिक विकासको अर्को महत्वपूर्ण आधार कृषि क्षेत्र हो । दाङमा खेती योग्य जमिन प्रशस्त मात्रामा रहेको छ । जसले यस क्षेत्रको आर्थिक गतिविधिलाई बलियो बनाउने आधार प्रदान गर्दछ । दाङको भूमिमा मुख्यतया धान, मकै, गहुँ, र तिलहन बालीहरू उत्पादन गरिन्छ । साथै तरकारी र फलफूल उत्पादनमा पनि दाङले राम्रो प्रगति गरेको छ । कृषि क्षेत्रको विकास गर्नको लागि सिंचाइ सुविधाको विस्तार गर्नु अत्यन्तै जरूरी छ । दाङमा सिंचाइको पहुँच विस्तार गर्न सकेमा खेतीयोग्य जमिनको उपयोगिता बढाउन सकिन्छ । सिंचाइका लागि विभिन्न परियोजनाहरूको विकास गर्न सकिन्छ । जस्तै खहरे खाेलाहरूमा तटबन्ध निर्माण, कुलो निर्माण र भू-परिधिका आधारमा साना र ठूला सिंचाइ योजनाहरूको सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यसले खेतीयोग्य जमिनको उत्पादकत्व बढाउने मात्र होइन, कृषकहरूको आर्थिक स्थिति सुधार गर्न पनि मद्दत पुर्याउनेछ ।
दाङको कृषिमा यान्त्रिकरणको प्रयोग अझै पनि कम छ । यस क्षेत्रको कृषि उत्पादनलाई वृद्धि गर्न आधुनिक कृषि प्रविधि अपनाउनु आवश्यक छ । यन्त्रहरूको प्रयोग, जैविक खेतीको प्रवर्द्धन र कृषि उत्पादनको बजार व्यवस्थापनमा सुधार गर्न सकेमा दाङको कृषि क्षेत्रले ठूलो फड्को मार्न सक्छ । कृषकहरूलाई सहकारीहरूमा संगठित गरी उनीहरूको उत्पादनलाई प्रभावकारी रूपमा बजारसम्म पु¥याउन आवश्यक छ । साथै, कृषि उत्पादनको मूल्य वृद्धि गर्न भण्डारण सुविधाहरूको विकास गर्नु जरूरी छ । यसका साथै कृषिमा नवप्रवर्तन र अनुसन्धानमा लगानी वृद्धि गर्न सकेमा दाङको कृषि क्षेत्रलाई समृद्ध बनाउन सकिन्छ ।
पर्यटन क्षेत्रको सम्भावना
दाङको विकासका लागि पर्यटन क्षेत्र पनि महत्त्वपूर्ण आधार हो । दाङमा रहेका विभिन्न धार्मिक, सांस्कृतिक, र ऐतिहासिक स्थलहरूले पर्यटनको क्षेत्रमा नयाँ सम्भावनाहरू सिर्जना गरेका छन् । दाङलाई कपिलवस्तुमा रहेको लुम्बिनी र प्युठानमा रहेको स्वर्गद्वारीसँग जोड्न सकेमा यसले पर्यटनको क्षेत्रमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ । दाङलाई यी दुई प्रमुख पर्यटकीय केन्द्रको पुलको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ, जसले दाङको पर्यटनलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा उचाइमा पुर्याउनेछ ।
दाङमा धार्मिक पर्यटनको ठूलो सम्भावना रहेको छ । यहाँ रहेका विभिन्न मन्दिर, विश्वकै अग्लाे त्रिशूल, त्रिशुल र मस्जिदहरूले धार्मिक पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न सक्छन् । पर्यटन क्षेत्रको विकास गर्नका लागि पूर्वाधार विकास अत्यावश्यक छ । दाङमा रहेको धार्मिक स्थलहरूमा पहुँच सुधार्न सडक, यातायात र आवासीय सुविधाको विकास गर्नुपर्छ । पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न सांस्कृतिक उत्सवहरू, मेला महोत्सवहरू र स्थानीय संस्कृतिको प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ । चखाैरामा रहेकाे थारू संग्रहालय विश्वकै पर्यटकहरूका लागि अध्ययनकाे केन्द्र बन्न सक्छ । पर्यटकहरूलाई सूचना दिनका लागि पर्यटक सूचना केन्द्रहरूको स्थापना गर्नु आवश्यक छ । दाङको पर्यटनलाई प्रभावकारी बनाउने हो भने स्थानीय जनतालाई पर्यटन व्यवसायमा सहभागी गराउनुपर्छ र उनीहरूलाई तालिम दिनुपर्छ ।
भौतिक पूर्वाधारको विकास
दाङको विकासका लागि भौतिक पूर्वाधारको विकास अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ । विशेषगरी, सडक सञ्जालको गुणस्तर सुधार गर्नुपर्छ । दाङ-सुर्खेत सडक, रुकुम र सल्यानलाई जोड्ने राप्ती लोकमार्ग, होलेरी-घोराही सहिद मार्ग, प्युठान-कमिरेचौर-घोराही सडकजस्ता सडकहरूको गुणस्तर सुधार गर्न आवश्यक छ । यी सडकहरूलाई गुणस्तरीय बनाउन सकेमा दाङको पहुँच सजिलो र प्रभावकारी हुनेछ ।
दाङलाई लुम्बिनी प्रदेशको राजधानीसँग जोड्न फास्ट ट्र्याकको अवधारणा ल्याउनुपर्ने आवश्यकता छ । यसले दाङलाई प्रदेशको प्रशासनिक र व्यापारिक केन्द्रको रूपमा विकास गर्न मद्दत पुर्याउनेछ । लमही-घाेराही-तुलसीपुर सडक खण्डकाे फाेरलेन बनाउने काम छिटाे सम्पन्न गरुरी छ ।
साथै दाङमा विमानस्थल निर्माण गरेर हवाई सेवा विस्तार गर्न सकिएमा दाङको पहुँचलाई थप सुलभ बनाउन सकिन्छ । दाङमा उद्योगधन्दाको विकास गर्न आवश्यक छ, जसले रोजगारी सिर्जना गर्ने र आर्थिक गतिविधिलाई तीव्रता दिनेछ ।
समग्रमा दाङको विकासको सम्भावना
दाङको विकासका लागि शैक्षिक, कृषि, पर्यटन, र भौतिक पूर्वाधारका क्षेत्रमा व्यापक सुधार गर्नुपर्छ । यी आधारहरूलाई एकीकृत रूपमा विकास गर्न सकेमा दाङले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ ।
दाङको शैक्षिक क्षेत्रले यस क्षेत्रका जनतामा ज्ञान र सीपको विकास गर्न मद्दत पुर्याएको छ । जसले गर्दा स्थानीय उत्पादनमा वृद्धि भएको छ । यसका साथै कृषि क्षेत्रले दाङलाई खाद्यान्न उत्पादनमा आत्मनिर्भर बनाउन मद्दत पुर्याएको छ । पर्यटन क्षेत्रले दाङलाई सांस्कृतिक र धार्मिक केन्द्रको रूपमा स्थापित गर्ने सम्भावना देखाएको छ । जसले दाङलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउन सक्नेछ ।
दाङको विकासका लागि स्थानीय सरकार, संघीय सरकार र निजी क्षेत्रको सहकार्य आवश्यक छ । योजनाबद्ध विकास र समन्वयात्मक प्रयासमार्फत दाङलाई आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिले समृद्ध बनाउन सकिन्छ । दाङको विकासले नेपालको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
दाङको भविष्य उज्ज्वल छ । यहाँका जनताको परिश्रम, शैक्षिक संस्थानहरूको योगदान र प्राकृतिक स्रोतहरूको सदुपयोगले दाङलाई विकासको शिखरमा पुर्याउनेछ । दाङलाई शैक्षिक, कृषि, पर्यटन, र भौतिक पूर्वाधारका क्षेत्रमा अग्रणी बनाएर यस जिल्लालाई समृद्ध बनाउन सबै पक्षको एकीकृत प्रयास जरूरी छ ।
नाेट : याे आर्टिकल तयार पार्दा सम्पादनमा एआईकाे सहायता लिइएकाे हाे ।
