पाण्डव शर्मा

हामी आज डिजिटल युगमा बाँचिरहेका छौँ । यो युगले हाम्रो जीवनका सबै पाटो परिवर्तन गरिरहेको छ । सञ्चारको माध्यमहरू पनि पूर्णरूपले रूपान्तरित भएका छन् । पहिले पत्रिका, रेडियो र टेलिभिजनले सूचना दिने थिए । अहिले त ती सबैसँगै मोबाइल, इन्टरनेट र कम्प्युटरले सूचना झन छिटो र सजिलै पुर्याउँछन् ।

डिजिटल मिडिया भन्नाले इन्टरनेट र कम्प्युटर आधारित सञ्चार प्रणाली बुझिन्छ । यसले सूचना उत्पादन, प्रसारण र उपभोगको तरिका नै बदलेको छ । नेपालको जस्तो विकासोन्मुख देशमा डिजिटल मिडियाको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुँदै गएको छ ।

नेपालमा सन् २००० दशकको अन्त्यतिर इन्टरनेट सेवा सुरु भयो । सुरुमा यो सेवा महँगो र सीमित थिय । तर विगत १५ वर्षमा इन्टरनेट पहुँच धेरै फराकिलो भयो । मोबाइल फोनको बढ्दो प्रयोगले इन्टरनेटको पहुँच गाउँगाउँसम्म पुर्‍यायो ।

अब हरेक नेपाली आफ्नो मोबाइलबाट सजिलै समाचार पढ्न, भिडियो हेर्न, सामाजिक सञ्जालमा कुराकानी गर्न सक्छन् । गाउँदेखि शहरसम्म डिजिटल मिडियाको पहुँच छिटो बढेको छ ।

नेपालमा अहिले हजारौं अनलाइन मिडिया दर्ता भइसकेका छन् । दैनिक अनलाइन समाचार वेबसाइट र ब्लगहरू सक्रिय छन् । केही ठूलो समाचार संस्था अनलाइनमा पनि समाचार दिन्छन् । यसले सूचनाको पहुँच फराकिलो बनाएको छ ।

सामाजिक सञ्जालले भने नयाँ क्रान्ति ल्याएको छ । फेसबुक, टिकटक, युट्युब, इन्स्टाग्रामजस्ता प्लेटफर्मले सबै उमेरका मानिसलाई जोडेको छ । नेपालमा फेसबुक प्रयोगकर्ताको संख्या १ करोडभन्दा बढी छ ।

युवापुस्ताले त खासगरी फेसबुक, टिकटक र युट्युबमा धेरै समय बिताउँछन् । आफूले चाहेका विषयमा कुरा गर्न, भिडियो बनाउँन र आफ्ना विचार साट्न सजिलो भएको छ ।

डिजिटल मिडियाले पत्रकारिताको परम्परागत शैली परिवर्तन गरेको छ । अब पत्रकार क्यामेरा र नोटबुकको सट्टा मोबाइल र ल्यापटप लिएर काम गर्छ ।

सामग्री उत्पादनमा डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग बढेको छ । मोबाइलले फोटो खिच्ने, भिडियो बनाउने, लेख्ने सबै काम सजिलै गर्न सकिन्छ । यसले कामको गति बढाएको छ । समाचार छिटो तयार हुन्छ र छिटो पाठकसम्म पुग्छ ।

नेपालमा ग्रामीण क्षेत्रका नागरिकले पनि डिजिटल मिडियाबाट आफ्ना आवाज उठाउन थालेका छन् । सामाजिक न्याय, स्थानीय समस्या, सरकारी कामकाजजस्ता विषय डिजिटल मिडियामा चर्चा हुन्छन् ।
यसले लोकतन्त्रलाई थप सशक्त बनाएको छ । तर डिजिटल मिडियासँगै केही चुनौती पनि आएका छन् ।

सबैले सजिलै सामग्री बनाउन पाएपछि गलत सूचना र अफवाह पनि फैलिन थालेका छन् । फेक न्यूज, गलत तथ्यांक, हेट स्पीच, चरित्र हत्या जस्ता समस्याले मिडियाको विश्वसनीयता कमजोर पारेको छ । नेपालमा पनि यस्ता समस्या बढेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालमा देखिने हरेक खबर सत्य नहुन सक्छ । पाठकले सही र गलत छुट्याउन कठिन हुन्छ ।
यसैले डिजिटल मिडियामा जिम्मेवारी र आचारसंहिता धेरै आवश्यक छ । नेपाल पत्रकार महासंघ, प्रेस काउन्सिल र सूचना विभागले यस विषयमा धेरै काम गरिरहेका छन् ।
तर अझै सुधार आवश्यक छ ।

अब डिजिटल मिडियामा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) को प्रवेशले अर्को नयाँ अध्याय सुरु गरेको छ । एआईले समाचार लेख्न, भिडियो सम्पादन गर्न, अनुवाद गर्न र तथ्य जाँच गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । ChatGPT, Google Bard, Perplexity, Copilotजस्ता उपकरणहरू पत्रकार र सामग्री निर्माता माझ लोकप्रिय भएका छन् ।

नेपालमा केही अनलाइन मिडियाले एआई प्रयोग गरी समाचार सामग्री तयार गर्ने गरेका छन् । एआई प्रयोगले कामको गति बढाउँछ र त्रुटि कम गर्छ । तर पूर्ण विश्वास गर्न सकिन्न । मानव सम्पादन अनिवार्य छ । एआईले कहिलेकाहीं गलत वा पूर्वाग्रही सामग्री पनि दिन सक्छ ।
त्यसैले तथ्यको पुष्टि आवश्यक छ ।

नेपालमा अहिले पनि धेरै पत्रकार र मिडिया कर्मीलाई डिजिटल र एआई विषयमा तालिम दिनुपर्ने अवस्था छ ।
विद्यार्थीहरूलाई पनि डिजिटल पत्रकारितामा दक्ष बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ । विश्वविद्यालयहरूले डिजिटल पत्रकारिता, तथ्य जाँच, एआई उपकरण प्रयोग, मोबाइल पत्रकारिता विषयहरू पढाउनु राम्रो हुन्छ । यसले भावी पत्रकारहरूलाई आधुनिक मिडिया बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउँछ ।

डिजिटल मिडियाले हाम्रो समाजलाई सूचनाको क्षेत्रमा पारदर्शिता र पहुँच दिएको छ । हामी अब कुनै पनि विषयमा छिटो जानकारी लिन सक्छौँ । धेरै विषयहरू युट्युब, अनलाइन पोर्टल र सामाजिक सञ्जालमा सजिलै उपलब्ध छन् ।

शिक्षा, स्वास्थ्य, राजनीति, खेलकुद, कला र संस्कृति सबै डिजिटल मिडियामा समेटिएका छन् । बालबालिकाले युट्युबबाट सिक्छन्, शिक्षकले अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्छन् । नेपालमा धेरै युवाले डिजिटल मिडियाबाट जीविकोपार्जन गरिरहेका छन् ।

युट्युबर, ब्लगर, भ्लगरहरूको संख्या हरेक दिन बढिरहेको छ । थुप्रैले सामाजिक मुद्दा उठाउँछन्, भाषा र संस्कृति संरक्षणमा काम गर्छन् । डिजिटल मिडियाले विकट ठाउँका आवाज विश्वभर पुर्याएको छ । यसले नेपालका सबै क्षेत्रमा खबर प्रवाहलाई सहज बनाएको छ ।

लोकतन्त्रमा यसको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । जनतालाई सशक्त बनाउन र शासकलाई जवाफदेही बनाउन डिजिटल मिडिया सहायक छ । तर केहीले यो शक्ति दुरुपयोग पनि गरेका छन् । झुटो समाचार, भ्रामक प्रचार र आक्षेपपूर्ण भाषा प्रयोग भएका छन् । यसले मिडियाको विश्वसनीयता कमजोर पारेको छ ।

नेपालमा अनलाइन मिडियाको गुणस्तर सुधार्न नीति आवश्यक छ । सरकार र सञ्चारकर्मीले मिलेर नियम बनाउनु पर्छ । पत्रकार महासंघले पनि मिडिया कर्मीलाई तालिम दिनुपर्नेछ । डिजिटल पत्रकारितामा नैतिकता र गुणस्तर कायम राख्नुपर्छ ।

डिजिटल मिडियाको बढ्दो प्रभावले पत्रकारिताको शिक्षामा पनि सुधार ल्याउनुपर्छ । विश्वविद्यालयहरूले आधुनिक प्रविधि र एआईको विषय समावेश गर्नुपर्छ ।
विद्यार्थीलाई मोबाइल पत्रकारिता, लाइभ प्रसारण, तथ्य जाँचका सीप सिकाउनुपर्छ । यसले उनीहरूलाई भविष्यको बजारमा सफल बनाउँछ ।

सामान्य प्रयोगकर्तालाई पनि डिजिटल साक्षरता आवश्यक छ । फेक न्यूज छुट्याउन, स्रोतको पहिचान गर्न र तथ्य जाँच गर्न सक्षम हुनु जरुरी छ । डिजिटल मिडिया प्रयोग गर्दा आचारसंहिता पालना गर्नु अत्यावश्यक छ । कुनै पनि पोस्ट, स्टाटस वा भिडियोले समाजमा राम्रो या नराम्रो प्रभाव पार्न सक्छ । त्यसैले सबै प्रयोगकर्ताले जिम्मेवारीका साथ सामग्री प्रस्तुत गर्नुपर्छ ।

डिजिटल युग अझ प्रगतिशील हुँदै जानेछ । भविष्यमा भर्चुअल रियालिटी, मेटाभर्सजस्ता प्रविधि जोडिनेछन् ।
यी प्रविधिले मिडिया अनुभव नयाँ आयाममा पुर्‍याउनेछन् । नेपालले ती प्रविधि अपनाउन तयार हुनुपर्छ ।

डिजिटल मिडिया सशक्त बनाउन सबै पक्षको सहकार्य आवश्यक छ । राज्य, सञ्चारकर्मी, पाठक र नीति निर्माताबीच तालमेल हुनुपर्छ । पत्रकारले सन्तुलित, तथ्यमा आधारित र जनमुखी समाचार दिनुपर्छ ।

सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताले सत्य र तथ्यमै आधारित अभिव्यक्ति दिनुपर्छ । नीति निर्माताले समयसंगै कानुनी सुधार गर्नुपर्छ । सञ्चारकर्मीका हकहित सुरक्षित राख्दै मिडियालाई व्यवस्थित गर्नुपर्छ ।

डिजिटल मिडिया केवल समाचार मात्र होइन, सामाजिक परिवर्तनको उपकरण हो । यसको सही प्रयोगले लोकतन्त्र बलियो हुन्छ । समाज सचेत र नागरिक सशक्त बन्छन् ।

डिजिटल मिडियालाई सकारात्मक दिशामा विकास गर्न हामी सबैले जिम्मेवारी लिनुपर्छ । अवसरहरू अपार छन् तर जिम्मेवारी पनि उत्तिकै छ । सूचना हरेक नागरिकको अधिकार हो । तर सूचना सही र प्रमाणित हुनुपर्छ ।

डिजिटल पत्रकारिताले सत्यता, निष्पक्षता र न्यायको पक्ष लिनुपर्छ । यसले हाम्रो समाजलाई समृद्ध र बलियो बनाओस् । डिजिटल मिडियाले सामाजिक न्याय, समानता र विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ ।

नेपालका डिजिटल मिडियाहरूले भाषा, संस्कृतिको संरक्षण र प्रवर्धन गर्नुपर्छ । साथै नयाँ पुस्तालाई डिजिटल प्रविधिमा दक्ष बनाउनुपर्छ । डिजिटल मिडियाले देशभक्ती र राष्ट्रिय एकता पनि मजबुत बनाउँछ । डिजिटल मिडियाको सही प्रयोगले हाम्रो समाजलाई उज्यालो भविष्यको बाटोमा लैजान्छ ।