नेपालको सबभन्दा ठूलो उपमहानगरपालिका घोराही, केवल भौगोलिक दृष्टिले ठूलो मात्र होइन, यसको सांस्कृतिक, धार्मिक र प्राकृतिक सम्पदाले पनि यसलाई विशिष्ट बनाएको छ । हिमाल, पहाड र
तराईको संगमस्थलमा अवस्थित यो उपमहानगर हिन्दू धर्मावलम्बीहरुको आस्थाको केन्द्र हो । यहाँ रहेका ऐतिहासिक, पुरातात्विक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेका मन्दिर, धाम, दह र नदीहरुले घोराहीलाई धार्मिक पर्यटनको उज्यालो भविष्य देखाइरहेका छन् ।
यिनै धार्मिक गन्तव्यहरुलाई समेट्दै यदि ‘धार्मिक यात्रा महोत्सव’ आयोजना गर्न सकियो भने, घोराहीको सांस्कृतिक पुनर्जागरण, आर्थिक उत्थान र सामाजिक ऐक्यबद्धतामा ठूलो टेवा पुग्न सक्छ । यस लेखमा, सो महोत्सवलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने, कसले के गर्ने, र यसले ल्याउने सम्भावनाबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिनेछ ।

घोराहीका प्रमुख धार्मिक गन्तव्यहरू अम्बिकेश्वरी मन्दिर
–स्वस्थानी ब्रतकथामा वर्णित सतिदेवीको शरीर पतन भएको स्थानमध्ये एक शक्तिपीठको रुपमा यो मन्दिर विशेष मानिन्छ । हजारौं भक्तजन दशै, मुख्य पर्व, विशेष दिन, शनिबारपूजापाठ र मेला गर्न यहाँ आउने गर्छन् ।

धारपानी धाम
–विश्वकै ठूलो त्रिशुल भएको यो स्थान शक्तिको प्रतीक मानिन्छ । यहाँ धार्मिक आस्थासँगै कला र शिल्पको अद्भुत संगम देख्न पाइन्छ ।
गोरक्ष रत्न नाथ मन्दिर
–योग साधना, गुरु परम्परा र नाथ परम्परासँग सम्बन्धित पुरानो मठ । नेपालकै पुराना मठमध्ये एक हो ।

बाह्रकुने दह
–बराह क्षेत्रको रुपमा चिनिने यो स्थान धार्मिक तिर्थस्थल मात्र नभएर जैविक विविधताको पनि केन्द्र हो । माघे संक्रान्तिमा लाखौलाखले यो स्थलको अध्ययनभ्रमण गर्दछन् ।

मन्ठोरिया मन्दिर
–थारु समुदायको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचान बोकेको मन्दिर । यसलाई समावेश गर्दा विविध संस्कृतिको सम्मान हुन्छ ।

सरयु (बबै) नदी
–भारतमा सरयु नदीको रूपमा प्रसिद्ध यो नदीको उद्गमस्थल यही घोराहीको रामपुर क्षेत्रमा पर्दछ । हिन्दू धर्ममा गंगाजलको महत्व जस्तै सरयु जलको महत्व रहेको पाइन्छ ।

धार्मिक यात्रा महोत्सव ः
अवधारणा
–धार्मिक यात्रा महोत्सव भनेको एउटा ‘धार्मिक सर्किट यात्रा’ हो, जुन घोराहीका विभिन्न धार्मिक स्थलहरुलाई एकीकृत गरेर बनाइनेछ । यस यात्राको मुख्य उद्देश्यः
–धार्मिक पर्यटन प्रवद्र्धन
–स्थानीय संस्कृतिको सम्मान र
संरक्षण
–स्थानीय अर्थतन्त्रमा रोजगारी र आम्दानीको सिर्जना
–धार्मिक सहिष्णुता र एकता सुदृढ बनाउने
महोत्सवको प्रारुप ः
समयावधि ः ३० दिन
सुरुवात बिन्दुः अम्बिकेश्वरी मन्दिर (यस विषयमा छलफल भयो भने जहाँबाट सुरु गरेपनि हुन्छ)

यात्रा मार्गः अम्बिकेश्वरी, गोरक्ष रत्ननाथ, सरयु नदीको उद्गम स्थल, धारपानी धाम, मन्ठोरिया मन्दिर, बाह्रकुने ।
समापन समारोहः कुनै एक मन्दिरपरिसरमा भव्य धार्मिक र सांस्कृतिक कार्यक्रमसहित ।
प्रत्येक गन्तव्यमा एक–एक दिनको विशेष कार्यक्रम राख्न सकिन्छ । यस बाहेक दुईतिन दिन एकै ठाउँमा महोत्सव जसरी विशेष किसिमले कार्यक्रम गर्ने । त्यसक्रममा भजन, कीर्तन, पूजापाठ, सांस्कृतिक प्रदर्शनी, पवित्र नदी स्नान, जातीय खानाको प्रदर्शन, पुस्तकमेला, हस्तकला स्टल आदिको संयोजन गर्न सकिन्छ ।

कसले के गर्ने ?
१. घोराही उपमहानगरपालिका
–समग्र कार्यक्रमको नेतृत्व लिने
–धार्मिक सर्किट निर्माणको पूर्वाधार विकासमा लगानी गर्ने
–शौचालय, खानेपानी, बस्ने व्यवस्था, संकेतचिन्ह आदि बनाउने
–मेला क्षेत्रमा बजार व्यवस्थापन, ट्राफिक व्यवस्था र सुरक्षा मिलाउने

२. प्रदेश सरकार (लुम्बिनी)
–बजेट सहयोग गर्ने
–सन्देशात्मक प्रचार–प्रसार र पर्यटन नीति अन्तर्गत योजना समावेश गर्ने
–यस्ता महोत्सवलाई नियमित कार्यक्रमको रूपमा घोषणा गर्ने

३. सांस्कृतिक÷धार्मिक संघसंस्था
–धार्मिक गाइड तय गर्ने
–ऐतिहासिक तथ्य र कथा संकलन गरी यात्रालाई कथा–यात्रामा
रूपान्तरण गर्ने
–धार्मिक विधि, पूजापाठ, कीर्तन व्यवस्थापन गर्ने

४. स्थानीय बासिन्दा
–घरमै होमस्टे सेवा दिने
–हस्तकला, कृषि उत्पादन र स्थानीय भोजन बेच्ने
–आगन्तुकसँग आतिथ्यभाव देखाउने र सांस्कृतिक सहभागिता जनाउने

५. मिडिया र संचारमाध्यम
–महोत्सवको प्रचारप्रसार गर्ने
–वृत्तचित्र र डिजिटल सामग्री तयार गर्ने
–सजीव प्रसारण र विश्लेषणात्मक बहस गर्ने

६. पर्यटन व्यवसायीहरू
–प्याकेज टुर सञ्चालन गर्ने
–गाइड तालिम दिने
–यात्रा सहज बनाउने प्रयत्न गर्ने
–धार्मिक महोत्सवको सम्भाव्य लाभ

आर्थिक लाभ ः–साना व्यवसाय, होटेल, ट्रान्सपोर्ट, हस्तकला, कृषि उत्पादनमा आय वृद्धि हुन्छ ।

रोजगारी सिर्जना ः युवाहरूलाई टुर गाइड, आयोजक, सञ्चार सहयोगी, सुरक्षा र व्यवस्थापनमा अवसर मिल्छ ।

धार्मिक चेतनाको विकास ः
पुराना धर्मस्थलहरूमा नयाँ पुस्ताको पहुँच बढ्छ ।

सांस्कृतिक समावेशिता ः थारु, नाथ, ब्राह्मण, क्षेत्री, दलित सबै जातजाति मिलेर यात्रा आयोजना गर्दा सामाजिक समरसता सुदृढ हुन्छ ।

घोराहीको राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान ः यस्तो यात्रा एक नमूना कार्यक्रमको रूपमा स्थापित भएर बाहिरी पर्यटकलाई पनि आकर्षित गर्न सकिन्छ ।

चुनौतिहरू ः
–पूर्वाधारको कमी
–धार्मिक सहिष्णुताको परीक्षण
–राजनीति हस्तक्षेप
–योजनाको निरन्तरताको अभाव

समाधानहरू ः
–दीर्घकालीन योजना बनाउने
–सबै धर्मसंघ÷संस्था र जातजातिलाई समेटेर साझा सल्लाह समिति बनाउने
–बजेट पारदर्शी बनाउने
–निजी क्षेत्रको साझेदारी विस्तार गर्ने

धार्मिक पर्यटन केवल आस्थाको कुरा होइन, यो सामाजिक ऐक्यबद्धता, आर्थिक समृद्धि र सांस्कृतिक जीवन्तताको आधार हो । घोराहीजस्तो सम्भावनायुक्त उपमहानगरका लागि ‘धार्मिक यात्रा महोत्सव’ केवल एक सांस्कृतिक उत्सव होइन, यो दीर्घकालीन समृद्धिको आधार बन्न सक्छ । अम्बिकेश्वरीको शक्तिपीठदेखि सरयु नदीको पवित्र जलसम्म,
घोराहीको माटोमा निहित धार्मिक र सांस्कृतिक शक्ति अब व्यावसायिक अवसरमा रूपान्तरण हुनसक्छ ।
अतः, अब यो सपना होइन, कार्यान्वयनको समय हो । योजनाबद्ध प्रयास, समन्वय र संकल्पसाथ अघि बढियो भने, धार्मिक यात्रा महोत्सव घोराहीको गाथा मात्रै होइन, सम्पूर्ण लुम्बिनी प्रदेशको गौरव बन्न सक्छ ।

विश्वमा धार्मिक सर्किटमा आधारित यात्रा महोत्सव ः
परम्परा, अभ्यास र सन्देश
–धार्मिक यात्रा महोत्सव संसारभरका धर्म, संस्कार र समुदायमा
गहिरो जरा गाडेको सांस्कृतिक अभ्यास हो । यसको मूल उद्देश्य आध्यात्मिक शुद्धि, धार्मिक आस्था प्रदर्शन, सामाजिक ऐक्यबद्धता र संस्कृतिको पुनर्जागरण हो । यस्ता महोत्सवहरू प्राचीन कालदेखि आधुनिक युगसम्म निरन्तर चलिरहेका छन्, तर बदलिँदो युगसँगै यसको स्वरूप, व्यवस्थापन र प्रभाव पनि परिवर्तन हुँदै गइरहेको छ ।
सन् २०२० पछि धार्मिक पर्यटन विश्वकै तीव्र गतिमा बढेको उपशाखा हो, जहाँ यात्रुहरू केवल दर्शनको लागि नभई, सांस्कृतिक अनुभव, अध्यात्म र स्थानीय जीवनशैलीसँग आत्मसात हुन यात्रा गर्दछन् । यहाँ विश्वका प्रमुख धार्मिक यात्रा महोत्सवहरूबारे
उदाहरणसहित चर्चा गर्ने प्रयास
गरिएको छ । जसबाट नेपालमा पनि यस्ता महोत्सवको सफल आयोजना गर्न सकिने प्रेरणा मिल्न सक्छ ।

१. भारतको कुम्भ मेला ः विश्वकै सबैभन्दा ठूलो धार्मिक यात्रा महोत्सव ।
स्थानः प्रयागराज, हरिद्वार, उज्जैन, नासिक
समयः प्रत्येक १२ वर्षमा एकपटक
(महाकुम्भ), ६ वर्षमा अर्धकुम्भ
विशेषताः
–१० करोडभन्दा बढी तीर्थयात्रीको सहभागिता
–गंगा, यमुना र सरस्वती नदीको संगममा स्नानको महत्व
–अखाडा, सन्त, साधुहरूको विशाल जमघट
–धार्मिक प्रवचन, पूजापाठ, योग अभ्यास, संस्कृतिको प्रदर्शन

सफलताको सूत्रः
–भारत सरकार र राज्य सरकारको सहकार्यमा विशेष “कुम्भ मेला प्राधिकरण” गठन
–स्वच्छता, यातायात, खानेपानी,
सुरक्षाको उत्कृष्ट व्यवस्थापन
–ग्ल्भ्क्ऋइ द्वारा “क्ष्लतबलनष्दभि ऋगतिगचब िज्भचष्तबनभ“ मा सूचीकृत
–आध्यात्मिक पर्यटनको ग्लोबल ब्राण्ड बनेको

२. साउदी अरेबियाको हज यात्रा ः इस्लाम धर्मको अनिवार्य पवित्र यात्रा
स्थानः मक्का, मदीना
समयः इस्लामी पात्रो अनुसार
धुल हिज्ज महिनामा
विशेषताः
–प्रत्येक मुस्लिमले जीवनमा कम्तीमा एकपटक अनिवार्य गर्नुपर्ने पाँचवटा स्तम्भहरूमध्ये एक
–२५ लाखभन्दा बढी यात्रु हरेक वर्ष सहभागी
–अहराम लगाउने, काबा घुम्ने, मिना, अराफात, जमरातमा क्रियाकलाप

सफलताको सूत्रः
–साउदी सरकारले हज मन्त्रालयमार्फत व्यवस्थित अनुमति प्रणाली लागू गरेको
–डिजिटल टिकट, ब्क्ष् आधारित भीड व्यवस्थापन
–हजारौं चिकित्सक, स्वयंसेवक, यातायातको व्यवस्थापन
–धर्म–राज्यको समन्वयमा आधारित उत्कृष्ट नमूना

३. स्पेनको क्यामिनो डे सान्तियागो यात्रा
स्थानः सान्तियागो दे कोम्पोस्टेला, स्पेन
समयः वर्षभर
विशेषताः
–८०० किलोमिटर लामो धार्मिक पदयात्रा
–ईसाई धर्मको सन्त सान्तियागोको समाधिस्थलसम्मको यात्रा
–ग्ल्भ्क्ऋइ विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत
–यात्रा क्रममा थुप्रै गिरिजाघर, मठ, ऐतिहासिक स्थलको अवलोकन
सफलताको सूत्रः
‘ध्बथ या क्बष्लत व्बmभक’ नामले प्रख्यात
–स्थानीय होस्टेल, गाइड, प्रमाणपत्र दिने चलन
–पर्यटन, धार्मिक र साहसिक यात्रा एकैसाथ प्रवद्र्धन
–लाखौं यूरोको स्थानीय आम्दानी सिर्जना

४. जापानको शिन्तो यात्राः धार्मिक परम्परा र प्रकृतिको सन्तुलन
स्थानः इसे श्राइन, क्योतो, नारा
विशेषताः शिन्तो धर्म अनुसार आत्मा, प्रकृति र पूर्वजको पूजा
–यात्रामा सौम्यता, ध्यान, मौन साधना
–क्जचष्लभक (मन्दिर) र त्यचष्ष् नबतभक (पवित्र द्वार) हुँदै पदयात्रा
सफलताको सूत्रः सरकारी सहयोगमा प्रत्येक श्राइनलाई संरक्षण
–स्कूल, विश्वविद्यालयबाट पनि अध्ययन यात्रा
–जापानी जीवनशैलीमा गहिरो एकीकरण

५. थाईल्यान्डको फो पुआक टाओ महोत्सवः धार्मिकता र समाजसेवा समाहित
स्थानः च्याङ माई, थाईल्यान्ड
विशेषताः बौद्ध धर्मको अनुयायीहरूको लामो बौद्ध स्तूप यात्रा
–बौद्ध भिक्षुहरूको नेतृत्वमा जनताको सहभागिता
–जनस्वास्थ्य, शिक्षा र स्थानीय विकाससँग जोडिएको महोत्सव
सफलताको सूत्रः जनताबाटै सन्चालित धर्म–सेवा समावेश गर्ने ढाँचा
–बौद्ध अभ्यासलाई आधुनिक सेवामूलक भावनासँग एकीकरण
६. नेपालकै बडादशैं यात्रा र स्वस्थानी ब्रत कथा यात्राहरू
–नेपालमा पनि धार्मिक यात्रा महोत्सवको प्राचीन परम्परा छः
–गोरखकाली मन्दिरदेखि मन्थलीसम्मको तान्त्रिक यात्रा
–पशुपति क्षेत्र र गोकर्णको श्राद्ध यात्रा
–स्वस्थानी ब्रत सँगसँगै सुनकोशी किनारमा हुने सखर यात्रा
यस्ता धार्मिक यात्रालाई व्यवस्थित, प्रचारप्रसार युक्त र स्थानीय जनसहभागी बनाउँदा ती साना महोत्सवहरू पनि क्षेत्रीय पर्यटन केन्द्र बन्न सक्छन् ।
धार्मिक यात्रा महोत्सवको वैश्विक प्रचलनबाट सिक्न सकिने मुख्य पक्षहरू
१. सरकारी प्रतिबद्धता र संयोजन
–धार्मिक यात्राको सफल आयोजनमा राष्ट्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारको भूमिका निर्णायक हुन्छ । भारत, साउदी अरेबिया र स्पेनमा
हरेक स्तरको सरकार सक्रिय हुन्छ। नेपालमा पनि यस्ता यात्राको लागि स्थायी समिति वा धार्मिक महोत्सव बोर्ड गठन गरिनुपर्छ ।

२. पूर्वाधारको पूर्व तयारी
–सडक, यातायात, खानेपानी, बासस्थान, सुरक्षा र चिकित्सा जस्ता कुरामा हरेक देशले पूर्वाधार बलियो बनाएका छन् । नेपालको धार्मिक स्थलहरूमा पहुँच मार्ग, जानकारी बोर्ड, शौचालय जस्ता आधारभूत आवश्यकता अझै अधुरा छन् ।

३. मिडिया र प्रविधिको प्रयोग
ीष्खभ कतचभबmष्लन, कयअष्ब िmभमष्ब अबmउबष्नल, mयदष्भि बउउक, भ–तष्अपभत प्रणाली आदि सबैले धार्मिक यात्राको पहुँच र व्यवस्थापनलाई सहज बनाएका छन् । नेपालमा पनि यस्ता महोत्सवको लागि विशेष वेबसाइट, मोबाइल एप र डिजिटल कथा संग्रह आवश्यक छ ।

४. सांस्कृतिक सहभागिता र विविधताको सम्मान
–भारतको कुम्भ मेलामा अनेक सम्प्रदाय, जापानमा विभिन्न श्राइन र स्पेनमा विभिन्न धर्मसमूहको सहअस्तित्व देखिन्छ । नेपालजस्तो बहुजातीय समाजमा पनि सबै संस्कृतिको सहभागिता आवश्यक छ – उदाहरणका लागि थारु, मगर, गुरुङ, ब्राह्मण, मुसलमान सबैको संयोजनमा धार्मिक यात्रा सफल हुन्छ ।

निष्कर्ष
–धार्मिक यात्रा महोत्सव केवल एक धार्मिक उत्सव होइन, यो आध्यात्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक क्रान्तिको ढोका हो ।
संसारका थुप्रै देशहरूले यसलाई नीतिगत रूपमा विकास गरेर धार्मिक पर्यटनको अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्र बनाएका छन् । नेपालजस्तो गहिरो धार्मिक संस्कृति भएको मुलुकले पनि यस्ता उदाहरणहरूबाट सिकेर आफ्ना गन्तव्यहरूलाई व्यवस्थित र
अन्तर्राष्ट्रिय बनाउने सक्नेछ । अतः,
घोराही, स्वर्गद्धारी, जनकपुर, लुम्बिनी, मुक्तिनाथ, पशुपतिनाथ, देवघाट जस्ता गन्तव्यहरूलाई एकीकृत गर्दै नेपालभित्रै ‘धार्मिक सर्किट यात्रा महोत्सव’ आयोजना गर्न सकिने समय आइसकेको छ ।